بهمن 1381

بیزیم آدلی ـ سانلی زنجان ولایتیمیزین ارکی و افتخاری ، ایراندا و دونیادا ، سایسیز و سونسوز دور. شیخ شهاب الدین سؤهره وئردی نین آدی بیر اؤلکه یه کفایت ائدر ، آمما اونون یانیندا اونودولمامالی دیر کی بو بؤلکه ده ، علامه حلّی کیمی عالیملر تربیت قیلیبلار. بو بؤلکه سکگیزینجی یوز ایلده ، دونیا اوزوگونون قاشی ایمیش. آوروپا یاتان چاغدا بورادا کرباسیه یه آدلانان سیار بیلی یوردو یولا دوشموشدو. همین زنجان ولایتیندن میانالی عین القضات همدانی ، علامه حلی ، شیخ شهاب الدین سؤهره وئردی ، نظام الدین مراغی ، نفائس الفنون صاحیبی محمد آملی و خواجه ی اعظم رشید الدین کیمی عالیملر ، بیلگی ذیروه لرینه یوکسلدیلر. هجری 710 ـ نجو ایلده ‏، «وصاف الحضره» ، سلطانیه نی «بئشینجی جنت» آدلاندیریر نه ایچون کی بو عصیرده دونیانین ان بؤیوک تجاری ـ علمی شهری ایدی. او عصیرده ، بورادا دارالقانون ، دارالشفا ، دارالقرآن ، دارالضیافه ، دارالسیاده ، دارالحدیث و دارالعلم تیکیلمیشدی. سلطان محمد خدابنده نین قبیری ده همین مجموعه ده یئرله شیب. علامه حلی ایکی ده یرلی «نهج الحق» و «منهاج الکرامه» کیتابلارینی بورادا یازدی. همین علامه حلی نین آدلیم اوغلو ، «فخرالمحققین»ده بورادا درس اوخویوب 10 یاشیندا مجتهد اولوب بورادا تدریسه مشغول اولدو. زنجان شهریندن «عزالدین ابوالمعالی عبدالوهاب زنجانی» دونیایا گؤز آچیر کی اونون «التصریف» اثری قرنلر بویو دور کی علمیه حوزه لرینده تدریس اولونور. آنجاق زنجان ولایتینین افتخارلاری نه سایا گلر نه سانا.

بو نسیلدن قالانلاردان بیریسی ، «حکیم هیدجی» یه آدلانان «ملا محمدعلی هیدجی» دیر. جرأتله دئمک اولار هئچ کیمسه تاریخدن بئله آدلیم اولاراق مظلوم و ایتگین اولماییب. هیدجی نی هامی تانییارکن تانیمیر. آدین ائشیدرکن آرتیغراق بیلمیر. بو عالیم ، یوز اللی ایل اؤنجه ، زنجانین 60 کیلومتیرلیگینده یئرله شن «هیدج» کندینده آنادان دونیایا گؤز آچدی.

«حکیم هیدجی» ایللر بویو ، آنا یوردوندان اوزاق دوشرکن ، شعرینده آنا یوردوسوندان حسرتله آد آپاریر. او ، حافیظه سؤز آتاراق ، هیدجی شیرازدان گؤزل بیلیر:

اولار کی وصف ائله ییبلر صفاده شیرازی        منه گومان یوخو ترجیح ، هیدجه شیراز

باغدان ایراق دوشوب قفسده محبوس اولان بولبول تک بئله نیسگیلله نیر:

آی! خمسه نین اول سویوق سولاری        به! هیدجین اول سرین سولاری

«حکیم» ، ایلک تحصیلین هیدجده سونا چاتدیراندان سونرا ، 25 یاشیندا قزوینه گئدیب 5-4 ایل حسن خان ـ حسین خان مدرسه سینده درس اوخویوب فقه و اصولون اورادا اؤیرندی. آزجا تهرانا گئدیب اورادان 10 ایللیک نجفه و کربلایا گئتدی. فلسفه ـ فقه ین اورادا اؤیرندی و40 یاشیندا تهرانا قاییتدی. «حکیم هیدجی» تهرانا گلنده ، ذیروه ده اولان یوکسک مقاملی بیر فیلسوف ، فقیه ، ادیب ، اصولچی ، منطقچی و شاعیر ایدی. عؤمرونون سونوناجاق تهراندا یاشادی و«سید نصرالدین» مدرسه سینده تدریسه مشغول اولدو و 76 یاشیندا دونیادان گؤز اؤرتدو.

اونا ، اؤز زامانیندا خئیلی علملره خصوصیله فلسفه یه مسلط اولماغی ایچون ، «حکیم» آد وئرمیشدیلر. «حکیم هیدجی» ، «زنوزی» کیمی ، اسلام دونیاسینین بؤیوک فلسفه چیلریندن ساییلیر کی باخیمی و یئریشی باشقالاریله فرق ائدیردی. «مدرس تبریزی» اؤز دیرلی «ریحانه الادب» تذکره سینده ، 328 ـ ینجی صفحه ده ، اوندان آد آپاریر. «مجتهدی» اؤز «رجال آذربایجان در عصر مشروطیت» کیتابیندا 182 ـ ینجی صفحه ده اونو یاد ائدیر. «علی هشترودی» اونون 100 ایللیک آنادان اولماغینا گؤره ، تورکجه ـ فارسجا دیوانین 300 صفحه ده یاییر.

«هیدجی» نین باشقا شاه اثرلریندن گؤز اؤرترکن ، یالنیز دیوانی بیزیم المیزده قالسایدی دا و اونو یالنیز شاعیر سانسایدیق دا ، یئنه «حکیم هیدجی»نین آدی تاریخده قالماغا کفایت ائدردی. اونون 4000 بیتدن آرتیق دیوانی ، فلسفی ، اخلاقی ، عرفانی ، سیاسی دیر. حکیمین 4000 بیتدن آرتیق دیوانی ، اونون گئنیشلی علملرین و آیدین ذهنین و زمانه دن نئچه یوز ایل قاباقلیغین گؤستریر. حکیم هیدجی ، بؤیوک شاعیر ایمیش. اونون دورلو ـ دورلو شعرلری ، غزل ، مثنوی ، رباعی ، مخمس ، ترجیع بند و ترکیب بند دن عبارت دیر. او ، بؤیوک فیلسوف اولارکن ، درین دویغولو شاعیر ایمیش.

حکیم هیدجی نین دیگر اثرلریندن ، عربجه یازدیغی درین ـ گئنیشلی فلسفی «شرح منظومه سبزواری» دیر. باشقا اثری ، سیاسی ـ اجتماعی «رساله دخانیه» دیر. بو اثر نئچه دفعه تبریزده و تهراندا مشروطیت زامانیندا چاپ اولونموشدو. بو اثر ، تکلیکجه بللی ائده بیلر کی: حکیم هیدجی ، مشروطیت دؤوره سینین مبارزلریندن ایمیش. بو اثری اوخویان بئله سانار کی بونون یازیچیسی یالنیز بیر بؤیوک مبارز شاعیر ایمیش. اونون شکایتی مملکتین وضعیندن و استعمارین دخالتیندن و مردمون فلاکتیندن بو کیتابین سطیر ـ سطیرینده گؤرونور.

حکیم هیدجی نی درین دویغولار و اؤز خلوتینه گئدن و ائو بوجاغیندا اولان شاعیرلر ایچینده آختارارکن ، گرکدیر کی اجتماع ایچینده و مردملا دردلشن و نیسگیلله نن و اونلاری قالخیزدیران بیر شاعیر گؤرک و بو اضدادلی و نقیضلی صفت بو شاعیره خاص دیر. او هم اقبال لاهوری تک اجتماعی و دوشونجه لی شاعیردیر ، هم حافیظ کیمی عاریف دیر. حکیم ، فردله جمعی و اؤزو ایله جامعه نی بیر ـ بیریندن آیری بیلمیر. اونون سیاسی ـ اجتماعی باخیمی دا دویغو و احساسدان اوزاق دگیل. اوخوجونو احساسا آپاریب آمما یولو چئویریر و اوخوجونو متعالی و هدفلی یئره چاتدیریر:

بو روزگار کئچر ، یاخشی روزگار گلر      کؤنول داریخما ، غم ائتمه کی غمگسار گلر

دومان دوتوب یئر اوزون ،گر یاغار هاوادان قار      کئچر گئدر بو سویوق قیش ، یئنه باهار گلر

تلسمه بو شه ین عهدینده گر ستم یئتیشیر       بو شهریار گئدر ، آیری شهریار گلر  

او شاه کی دوشمنه ساتدی رعیتی گؤردون       یئنه اجل اوخونا سینه سی دوچار گلر

بئله لیکله بو قورخماز شاعیر ، صراحتله ناصرالدین شاه دان عبرت آلماق ایسته ییر و اونون باغلیلیغین انگیلیز استعمارینا دئییر. سونرالار دا اونون اوغلو محمدعلی شاها و اونون تزار روسیه سینه باغلیلیغین بئله شعره چکیر:

آلله بو شاهین بختی دؤنوب تختی دولانسین        مشکل ، بونون عهدینده دوداغی گولن اولسون

او ، اؤز سلفلری ، خاقانی و فضولی تک ، درباردان اوزاق گزیب و باشاردیقجا دربارین فضاحتیندن دئییر. حکیم ، آزاد یاشاییر و مال و منال بندینده دگیل. مال ایچون تملّقدان شعر دئمیر. بلکه آزادلیق و کیشیلیک ایچون شعر دئمکدن ، ضررده گؤرر ، آمما یئنه باش اگمیر:

منه ایران بو فضاسیله دؤنوبدور قفسه        منه تهران بو صفاسیله دؤنوب زندانه

حکیم هیدجی ، فارسجا شعرلرینده ده ، اؤز شعر قدرتینی بیلدیریر. اونون بو مثنویسی معروف دور کی:

سزد گر کشم آه و آرم فسوس به ایران که ویران شد از دست روس

کجایند شاهان با طبل و کوس  که خواهند این کین ایران ز روس

همان نامداران ایران زمین  که از این خسان باز جویند کین

حکیم ، تاریخده اولان باشقا دوشونجه لی لر تک ، اؤزونه سؤزداش و اؤرک داش تاپمیر و بوندان ناله ائدیر:

اونون خئیلی شعرلری اخلاقی سؤزلر دیر و ساده جه دیل ایله دینی ـ اخلاقی سؤزلری اوخوجویا اؤیره دیر:

آنلا سؤزو ، دانیش ، دئمه هر یئرده هر سؤزو      اندازه قوی دانیشماغا ، توت آغزینین کونجو

اونون باخیمی ، جامعه نین طبقاتی اختلافینا منفی دیر و «فقیر»لردن ایسته ییر کی «غنی»لردن حاقلارین آلسینلار:

یاخشی اولسایدی فقر ، پس تانری        نه یه اؤز آدینی قویوبدو غنی؟

اونون بو ساده جه تکلّفسوز بیتلرینین یانیندا ، آغیر دوشونجه لی بیتلری ده وار دیر کی فلسفی شعرلرینه شامیل اولور. دانیلماز سؤز دور کی بو بیتلرین آغیرلیغین ، گرکمز کی شاعیرین بیانیندان و دیلیندن بیلک. بلکه اونو، فلسفه بحثلرینه مربوط بیلمه لی ییک. وحدت و کثرت ده بئله دانیشیر:

واحید اگر اولمایا ، اولمــاز عدد       ائیله مه ییب بو سؤزو بیر کیمسه رد

هر عدده باخدی ، باخیب واحیده       بو سؤزو اولمــــــاز دئیه سن زاهیده

و باشقا طرفدن ، شیخ محمود شبستری نین بو بیتینه باخاق و بونلارین ایلگیلیگین بیلک:

جهان را دید امری اعتـــــباری         چو واحــد گشته در اعداد ســــــاری

دوکتور صدیق کشف ائتدیگی و یایدیغی شیخ ولی شیرازینین گلشن رازینده ده بئله سؤز گلیر:

جهانی گؤردو بیلیش یاد ایچینده       کی واحید گیبی دیر اعـــداد ایچینده

حکیم هیدجی ، 50 یاشیندا «دانشنامه»نی نظمه چکدی. بو 2800 بیتلیک مثنوی ‏، اخلاقی و عقیدتی اولارکن ، بیر فلسفی مثنوی دیر و اولماسایدی شیخ محمود شبستری نین گلشن رازی ‏، بو مثنوی ، اؤز نمونه سینده تایسیز اولاردی. باشقا باخیملا باخساق ، بو مثنوی نی گلشن رازدان یوکسک بیلمه لی ییک. نه ایچون کی دانشنامه نین تنوع و دورلولوغو و اونون پیغامی عاما و خاصا چوخ یوکسک مقاملی دیر. دانشنامه فارسجا یازیلیب آمما 200 بیته یاخین تورکجه بیتلرده ایچینده وار دیر. حکیم هیدجی ، اخلاقی بحثلرله یاناشی ، اولوسلارین و مذهبلرین عقیده لرین آراشدیریب و اونلارین ایناملارینا و مذهبلرینه باخمایاراق ، دوغرو سؤزلرین تحسین ائده رک قبول ائدیب. بونلارلا بیرلیکده ، بو حکیمین گؤزه گلن خصوصیتی بو ایمیش کی اسلامین و شیعه نین عالیملرینین آدینا و سانینا باخمایاراق ، نظر وئریب. حکیم ، دونیادا آدلانان ، اؤز بؤلکه داشی ، شیخ شهاب الدین سؤهره وئردی نین بو سؤزون نئجه احتراملا رد ائدیر:

اگر چند فرمود شیخ شهـــــاب        که گوهر چو آب است و هستی سراب

ولی رای این مرد بسیـــــاردان         نبـــاشد پســـــــــندیده نزد مهـــان

یاخود باشقا یئرده ، ملاصدرانین نظرینده تناقض تاپیر:

ارواح تناسخینین نظرین بئله رد ائدیر:

روان نیست گردنده از تن به تن      دو جان گرد نآیند در یک بدن

دانشنامه ده ، بو فلسفی و اخلاقی بحثرله یاناشی ، او کی اوخوجونو حیرته و تعجبه یئتیریر ، شاعیرین شعر قدرتی و اونون تسلطی تلمیع صنعتینه دیر. شاعیر ، چوخ راحات ، بیر حدیثی ، بیر حکایه نی ، بیر مثلی نظمه چکیب. البته خئیلی بیتلرین ایچینده حدیثلرین مفهومی و معناسی مستتر دیر کی اونلاری آراشدیرماق گرک دیر. بو مثنوی دیر کی فارس دیلینین افتخاری اولا بیلر. اوندا هئچ قومیتدن ، نژاددان ، دیلدن ، تحقیردن ، استهزادان خبر یوخ. بو نظم دیر کی بیتلرینین سایینا و آزلیغینا باخمایاراق اونو شاهنامه آدلاندیرا بیله ریک. یاخشیراق اولا بیلر بو دانشنامه ایله شاهنامه نین اوخشاییشلارین و فرقلرین آراشدیراق.

«چالشماق ، چاریق ییرتار» مثلین ، تورک دیلیندن بئله فارسجایا کؤچورور:

مکن پاره ، ای دل نموده بنفش!    پی روزی بخش گردیده ، کفش

یاخود علی حضرتلرینین بو حدیثیندن نئجه اوخوجویا اخلاق اؤیره دیر:

بویوردی علی ، اول خداونده ال     اساء العمل من اطــــــال الامل

اؤزوندن ائله آرزونی ایـــــراق      باشارسان اؤزون خلقدن چک ایراق

بونلاردان علاوه گرک حکیم هیدجی نین بیر «کشکول» کیتابیندان آد آپاراق کی تاریخ سیز و آدسیز زنجاندا چاپ اولونموشدو و باشقا کشکوللار تک ، متفرقه علمی ـ ادبی سؤزلر ایدی. ایکی کیتابدا بو حکیمدن قمری1344ـ ینجی ایلده تهراندا چاپ اولونوب کی عبارت دیر: «حاشیه بر لئالی منتظمه و شرح آن در منطق» ، «تعلیقه بر غرر الفوائد در حکمت».

سؤزو ، حکیم هیدجی نین بیر غزلیله سونا چاتدیریریق: